ЗАМЕТКИ ПО ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВУ МИР АЛИШЕРА НАВОИ
Аннотация
Франсуа Альфонс Белен (1817-1877) – французский ученый, работал на различных должностях в консульстве Франции в Османской империи. Изучил арабский, персидский и турецкий языки. Издал свои работы по истории Османов и восточного законодательства. Настоящая статья Франсуа Белена 1861 году была опубликована в журнале “Journal Asiatique” (Журнал Асиатик – Азиатский журнал). В данной статье описана жизнь и творчество Алишера Навои, и она может считаться одной из первых объемных исследований на западном языке, посвященных Навои. При написании статьи Ф.Белен делал заключение на основе первоисточников, освещающих историю периода Темуридов и подлинных работах Навои. Появление статьи Белена имело большое значение в середине XIX века, когда было мало сведений по творчеству Алишера Навои. Вниманию читателей представляется часть указанной статьи Белена. Статью с французского на узбекский язык перевел Улугбек Мансуров. Редакция статьи и некоторые комментарии осуществлены А.Эркиновым. публикуется в специальном выпуске Журнала Ренессанса Центральной Азии, посвященного 580-летнему юбилею Алишера Навои в разделе «Из истории изучения творчества Навои на Западе до XXI века».
Библиографические ссылки
Belin F.A. Notice biographique et littéraire sur Mir Ali-Chir Nevaii, suivie d’extraits tirés des œuvres du même auteur // Journal Asiatique. № 17. 1861.
Belin F.A. Moralistes orientaux. Caractères, maximes et pensées de Mir Ali Chir Névâii // Journal asiatique. № 7, 1866. P. 523-552; Journal asiatique. № 8, 1866.
Toutant M. Un empire de mots. Pouvoir, culture et soufisme à l’époque des derniers Timourides au miroir de la Khamsa de Mīr ‘Alī Shīr Nawā’ī. Leuven: Peeters, 2016.
Белен // Энциклопедический словарь Ф.А.Брокгауза и И.А.Ефрона. Том III. 1891. С.363.
Bouvat L. Essai sur la civilisation timouride. // Journal Asiatique, Tome CCVIII, Paris, 1926. P. 193-299.
Bouvat L. Le “Debat des deux languages” Mohākemet ul-loughatein de Mīr ‘Alī Chir Nevāī. // Journal Asiatique. № 19, Paris 1902. P. 367-372.
Bouvat L. Le domaine geographique et linguistique du djagatai // Revue du monde musulman. Publiee par la mission scientifique du Maroc. Vol.3, 1907. Р. 259-270.
Франсуа Альфонс Белен (1817–1877) франциялик олим, унинг кўпгина нашрлари Усмонлилар сулоласи (1299–1923) тарихига оид тадқиқотлардан иборат бўлган. Белен Парижда Коллеж де Франс ва Шарқ тиллари олий мактабида Антуан Исаак, Сильвестр де Саси (Antoine Isaac, Baron Silvestre de Sacy) (1758–1938) ва Эьтен Катремер (Etienne Marc Quatremèr) (1782–1857) каби машҳур шарқшунос олимлар қўлида таҳсил олган. Ф.Белен 1843 йили Франциянинг Эрзурумдаги консуллигида, 1846 йили Қоҳирадаги консуллигида таржимон сифатида ишлаган. 1852 йили Франциянинг Истанбулдаги элчихонаси котиби вазифасини бажарувчи, 1868–1877 йилларда эса Франциянинг Истанбулдаги генерал консули сифатида фаолият юритган. Араб, форс ва туркий тилларни ўрганган. Усмонлилар тарихи ҳамда Шарқ қонунчилигига оид тадқиқотларини нашр қилган. Алишер Навоий ҳаёти ва ижоди бўйича бир неча мақолалар ёзган. (илмий муҳарир Афтондил Эркинов изоҳи. Бундан кейин муҳаррир изоҳлари курсивда ва (А.Э.) қисқартмаси билан берилади).
Ф.Белен мазкур мақоласи икки қисмда нашр этилган Belin F.A. “Notice biographique et littéraire sur Mir Ali-Chir Nevaii, suivie d’extraits tirés des œuvres du même auteur”. Premier article // Journal Asiatique. № 17. 1861. P.175-256; Belin F.A. “Notice biographique et littéraire sur Mir Ali-Chir Nevaii, suivie d’extraits tirés des œuvres du même auteur”. Deuxieme article // Journal Asiatique. № 17. April-May, 1861. P.281-357. Қуйида Ф.Белен биринчи мақоласининг француз тилидан ўзбек тилига қилинган таржимаси айрим қисқартиришлар билан берилмоқда (175-238-бетлар). Сабаби айни мақолаларининг бир қисми Навоий асарлари аслият матнлари ва уларнинг таржимасидан иборат. Таржима жараёнида Ф. Белен матнидаги номланишлар ва атамалар имкон қалар французча аслиятда қандай бўлса, шу кўринишда сақлаб қолинди. Зеро, улар ҳам бизнинг тарихимизга Европа илми муносабатни акс эттиради (А.Э.).
Supplément turc 108 рақамли, икки қисмдан иборат жуда гўзал қўлёзма. Ҳиротда ҳижрий 930-933 йилларда (милодий 1526 йилда) кўчирилган. Фурсатдан фойдаланиб, « Journal asiatique » журналининг 1842 йилги сонида чиққан мақоламдаги ушбу асарни таснифлашда йўл қўйган чалкашликни тўғирлаб кетмоқчиман. Асар Император кутубхонаси қўлёзмалар бўлими бошлиғи М. Рейно томонидан каталогга киритилган.
Алишер ўз асарларида чиғатой тилини шундай атайди.
Муаллиф“китоби”да дейилганида бу асардаги “мажлис”ни назарда тутган (A.Э.).
Sacy, Mémoires sur les antiquités de la Perse. Paris, 1793, P. IX.
Император кутубхонасининг Supplément persan 40 рақамли қўлёзмаси. Жаноб Эрскин асарни форс тилидан ажойиб таржима қилган. Жаноб Ильминский Қозон шаҳрида асарнинг туркий вариантини 1857 йилда чоп этган (M. Mohl, Rappoprt annuel sur les travaux de la Société asiatique pendant l’année 1857-1858, p. 70 et suiv.).
Жаноб Шефер қўлёзмалари. Маълумот учун миннатдорчилик билдираман.
Ўз кутубхонамдаги туркча қўлёзма; “Жаҳон тарихи”, Султон Аҳмадхон ўғли Султон Усмон қўмондонлиги котиби Муҳаммад ибн Муҳаммад асари, икки жилдлик. Иккинчи жилд 1044 йил ёзилган (милодий 1634-1635).
Жаноб Шефер нусхаси. Бир жилдлик, ҳошияда. Бумбайда тошбосмаси, 1266 йил.
Барбье де Мейнар нусхаси. Теҳрон тошбосмаси, 1271 йил.
Император кутубхонаси қўлёзмаси, том 2. Варақ 761б-788.
Мендаги қўлёзма.
Ф.Белен Навоий “Мажолис ун-нафоис”ининг бир қисмини француз тилига таржима қилган. Унинг таржимасини янгидан ўзбек тилига таржима қилмай, Навоийнинг ўзи шу асарида келтирган аслият тилидаги матнларни келтириб борилади (А.Э.).
Алишер бу ерда Султон Ҳусайн Бойқаро ижоди ҳақида тўхталиб ўтган. Ушбу подшоҳ ҳукмронлиги тарихига Мирхонд “Равзат ус-сафо”нинг еттинчи китобини бағишлаган.
Қаранг: Lumley Davids, Grammaire turque, édition française, Londres, 1836, introd., p. XXXIX.
“Нухбат ут-таворих” (Жой номлари учун қаранг: Reinaud, de Slane, Géographie d’Aboulféda).
Одатда Ҳирот деб аталади. Алишер ва Мирхонд шаҳарни асосан шундай шаклда тилга олишади (қаранг: “Тазкират ул-хаттотин”; Defrémery, “Histoire des sultans ghourides” // Journal asiatique, avril 1844, p. 269; Reinaud, de Slane, Géographie d’Aboulféda, p. 454).
“Нухбат ут-таворих”, “Тазкират ул-хаттотин”.
Шоҳ Исмоил ўғли Сом Мирзо қаламига мансуб “Туҳфаи Сомий” (қаранг: Journal asiatique, septembre-octobre 1844, p. 323).
Sacy, Mémoires sur les antiquités de la Perse (Форс тарихидан мемуарлар), introd., p. IX; Сулаймон Феҳим, “Сафинат уш-шуаро”, “Тазкират уш-шуаро”нинг туркча варианти, Константинополда чоп этилган.
“Мажолис ун-нафоис”, 2-китоб.
Катремернинг ёзишича машҳур тарихчи Тафт-Язд қишлоғида яшаган. Қишлоқ шу номдаги шаҳардан 35 чақиримча масофада жойлашган (Quatremère, “Mémoires historiques sur la vie de Shahrokh” // Journal asiatique, septembre 1836, p. 199). Яна қаранг: “Ҳабиб ус-сияр”, 2-қисм, 212-бет; “Сафинат уш-шуаро”, 187-бет.
Қуръонда бундай номдаги сура йўқ. Муаллиф, шубҳасиз, шундай жумла билан бошланувчи 25-сурани кўзда тутган бўлиши керак. Алишернинг ёзишича, Қуръон ўқишда у замонасининг машҳур қориси Ҳофиз Али Жомийдан сабоқ олган (“Мажолис ун-нафоис”, 2-китоб, 16а).
Қуръоннинг биринчи сураси.
Француз тилига Пети де ла Круа таржима қилган (Histoire de Timur-bec, vol. 4 12-in).
Муаммо (қаранг: Garcin de Tassy, Journal asiatique, novembre-décembre 1847, p. 357).
Sacy, Mémoires sur les antiquités de la Perse (Форс тарихидан мемуарлар).
Алишернинг таъкидлашича, шеър санъати бўйича бир қанча машҳур рисолалар муаллифи сабзаворлик Дарвиш Мансурдан сабоқ олган (“Мажолис ун-нафоис”, 2-китоб, 16а).
Бу шахс тўғрисида қаранг: “Мажолис ун-нафоис”, 7-китоб.
“Сафинат уш-шуаро”,
Қаранг: “Нухбат ут-таворих”; d’Herbelot, “Bibliothèque orientale”.
مشهد مقدس (Машҳади муқаддас( дин ҳимояси йўлида курашда шаҳид бўлган одам дафн этилган жой маъносини беради. Шиалар, асосан, ўз имомлари шарафига тикланган ёдгорликларга шу номни беришади. Қаранг: Quatremère, “Histoire des Mongols”, p. CXXX.
Мирхонд, “Равзат ус-сафо”, VII, 13.
Мирхонд, loc. laud. (loc. laud. – мазкур қисқартма номи келтирилган муаллифнинг “мақола аввалида тилга олинган асари” маъносини англатади (А.Э.).
“Султон Малик Кошғарийнингким ўғлидур. Хуросонда тарбият топти. Ҳирот дор ус-салтанатида ўн йилға яқин ҳукумат қилди. Самарқанд маҳфузасида ҳам муддате ҳоким эрди. Ва бир қарн бўла бордиким, истиқлол била аморат ва истиқрор била подшоҳға наёбат қиладур.” (“Мажолис ун-нафоис”, 6-китоб). “Бобурнома”га кўра (14б) Аҳмад Ҳожибек Ҳиротга қайтиб келади ва унга султон томонидан иззат-икром кўрсатилади.
نحصیل قواعد فضائل علوم نقلیه و تکمیل فنون معارف عقلیه (Қаранг: “Сафинат уш-шуаро”.)
Турли жангларда қозонган ғалабаси шарафига бу султонга “Ғозий” (ғолиб) деб ном берилади (Dubeux, “Histoire de Perse”, p. 353).
در اوائل مهردار بوده “Ёшлигида муҳрдор бўлди” (“Бобурнома”, Supplément persan 40 рақамли қўлёзма, 105б.)
Мирхонд, loc. laud., VII.
“Нухбат ат-таворих”.
Яна қаранг: “Бобурнома”, 105б: در اواسط میر شده “умрининг ярмида амир бўлди”.
Мирхонд ишлатган ایچکی (ички) сўзи “ич” сўзидан ясалган ва Туркияда саройда мавжуд шунга ўхшаш мансаб قرنا“қарно”нинг мутаносиби эмасмикан? Билишимизча,ایچ اوغلان “Ич ўғлон” ҳам илгарилари Константинополда сарой мансабларидан бири бўлган (қаранг: Defrémery, Journal asiatique, février-mars 1852, p. 275).
Бу мансаб султон оиласи шаҳзодаларига ҳам берилган: “султон “мансаби аморати олий маротиби девони олий” мансабини берган Муҳаммад Муҳсин Мирзога нима бўлганини кўрганидан сўнг, исёнкор итоат қилди” (Мирхонд, loc. laud., 39-бет).
Тўннинг бир тури ёки фахрий кийим. Таверньенинг ёзишича, бу форс анъаналари бўйича бош-оёқ тўлиқ кийим: камзул, тўн, белбоғ ва телпакдан иборат. Ёки шахснинг мартабасига мувофиқ фақат кўйлак ва тўндан, ёки кўйлак, тўн, белбоғ ва телпакдан иборат бўлган ёки подшоликнинг энг мўътабар кишиси бўлса, буларга қилич ва ханжар ҳам қўшилган (بخلع طلا دوزی وکمر خنجر مرصه زیب وزینت بخشیده) (қаранг: Les six voyages de Tavernier en Turquie et en Perse, Paris, 1724 ; t. II, p. 153 ; 355). Хондамирда ҳам шундай келтирилган: “Султон шаҳзода Муҳаммад Муҳсин Мирзога тилладўзи халат, белбоғ ва қиматбаҳо тошлар билан зеб берилган ханжар тортиқ қилди.” (“Ҳабиб ус-сияр”, 282-бет). Тилладўзи жубба Қожорлар саройида ҳам мавжуд бўлган. Бу мўйнали катта тўн бўлган ва олий мартабали шахсларга тортиқ қилинган. “Кулоҳи наврўзий” наврўз байрамида султон ҳузурига борилганда кийиб бориладиган оқ салла. Бу маълумотларни бергани учун жаноб Пишондан миннатдорман. У бир неча йиллар Эронда, Франциянинг Теҳрондаги вазири бўлмиш отасиникида яшаган.
Ажратиб кўрсатилган сўзлардаги ҳарфлардан абжад ҳисоби билан 876 (милодий 1471-1472) йил яъни Алишернинг амир қилиб тайинланган йили чиқади.
Шоҳрух Ҳиротда қурдирган мадраса. Абдураззоқ 876 йилда унга мудир қилиб тайинланган (Mém. hist. sur la vie de Schahrokh, septembre 1836, p. 290).
4-китоб, 41б.
“Бобурнома”, Supplément persan 40 рақамли қўлёзма, 105б.
“Нафаҳот ул-унс”, S. de Sacy, Not. et extr. des mss. de la Bibl. du Roi, t.XII, p. 317 ; Ломий томонидан туркча таржимаси, Константинопол нашри, 4-бет.
Бу тариқатнинг асосчиси Пир Муҳаммад 719 йил (милодий 1319) Эронда, Қасри Орифонда вафот этган. (Қаранг: d’Ohsson, Tableau de l’empire ottoman, IV, p. 623).
Мусулмонларнинг руҳий ва пантеистик таълимоти (қаранг: Garcin de Tassy, Poésie philosophique et religieuse des Persans, extrait de la Revue contemporaine, 1856, t. XXIV, 93° livr. P. 2 et suiv.).
Суфийларда фақирлик, таркидунёчилик руҳий ҳаётнинг етинчи ва энг юқори даражаси ҳисобланган (қаранг: de Sacy, Pand-nâmé, passim ; Garcin de Tassy, Journal asiatique, mai-juin 1854, p. 478).
Алишер бу сўз билан ҳам форсларни, ҳам уларнинг тилини ифодалаган (қаранг: «Mouhâkemet-ulloghateïn, édité par feu Et. Quatremère ; Histoire de la ville de Khotan, préface, p. IV, par Abel Rémizat. Турк сўзининг этимологияси учун қаранг: Klaproth, Tableaux historiques de l’Asie, Paris, 1826, in-4°, p. 115.).
“Хамсат ул-мутахаййирин”.
Қуйида тўхталиб ўтиладиган ва шахсий интиқом истаги билан йўналтирилган бу шахс Алишерни Султон олдида обрўсизлантириш учун ҳеч нарсадан қайтмасди (Мирхонд, loc. laud., 32 ва 34-бетлар).
Ёки “تازیک” “форс”, турк сўзидан фарқли равишда (Мирхонд, loc. laud., 48-бет).
Халат тури (қаранг: Not. et extr. des mss. de la Bibl. du Roi, t.IV, p. 292).
Форс шоҳи ҳазрати олийларининг адъютанти жаноб полковник Ҳожи Муҳсинхон илтифоти билан ушбу лавҳага аниқлик киритиб олишга муясар бўлдим. Чунки мен қараб чиққан қўлёзмаларнинг барида бу матн бузилган. “Фережи” турк аёллари ёпинадиган “фаранжи”га ўхшайди. Ҳозирги кунда ҳам Эронда кўчманчи қабилалар киядиган тўнни билдиради (қаранг: Journal des débats du 5 octobre 1860). “Сизде-сикке” ва “ду-мирий” бўлса Сомий ўзининг асарини ёзаётган даврда урф бўлган кўйлаклар.
Мирхонд ва Хондамир одатда Алишерни “امیر کبیر مقرب حضرت سلطانی” (Амир кабир муқарраби ҳазрати султоний – Ҳазрати султоннинг яқин кишиси, буюк амир), Император кутубхонасининг Supplément persan 20 рақамли қўлёзмасида эса “مقرب الحضرة السلطانیة و موتمن الدولة الخاقانیه” (Муқарраб ул-ҳазрат ус-султония ва мутаман уд-давлат ул-ҳоқонийя) деб аташади. “Муқарраб ул-ҳоқон” ибораси Эронда бугунги кунда ҳам учрайдиган фахрли унвондир. Теҳронда вазирлар ва шоҳнинг чет элдаги элчилари ўз расмий мартабалари олдига “مقرب الخاقان” (муқарраб ул-ҳоқон – шоҳга яқин бўлиш шарафига эга) иборасини қўшиб олишади (жаноб Алфонс Пишон лутфан берган маълумотлар).
Император кутубхонасининг 108 рақамли қўлёзмасида бу туркман шаҳзодаси ҳақида маълумотлар Улуғбек ва Жаҳоншоҳ Мирзонинг орасида берилган.
“Мажолис ун-нафоис”, 3-китоб (4-китоб – (А.Э.).
Рубоий сўзининг маъноси учун қаранг: Defrémery, Journal asiatique, septembre 1843, p. 199).
Ишқ майхонаси, бу образ форс шаъриятида, айниқса, Хайём асарларида кўп учрайди (Garcin de Tassy, Journal asiatique, 1857 juin). Менда Насимий, Хусрав, Тусий, Риёзий асарлари билан бир жилд қилинган Хайёмнинг ажойиб рубоийлари бор.
Пир – тариқат асосчиси, бошлиғи (Garcin de Tassy, Journal asiatique, mai-juin 1854, p. 478). Араб тилидаги “шайх” сўзи ҳам шу маънода ишлатилади.
Шоир бу ерда Астробод сўзи билан сўз ўйин қилган. Алишер яшаган пайтда обод бўлган Ҳирот шаҳри каби унинг айни пайтдаги вилояти марказининг обод бўлганлигига ишора қилади.
“Куллиёт”, мендаги қўлёзма.
Яъни, бир китобни таваккалига бир саҳифасини очиб ўқиган ҳолда илоҳий истакни билиб олиш.
Қалъа қўмондони (бу мансабдорнинг ваколатлари тўғрисида қаранг: Journal asiatique, juin 1860, p. 202).
Қаранг: de Sacy, Mémoires sur les antiquités de la Perse; “Туҳфаи Сомий”, “Тазкират ул-хаттотин” ва “Нухбат ут-таворих”да ёзилишича, Бадиуззамон Константинополда 923 (милодий 1517) йилда вабодан вафот этади ва Айюб яқинида дафн этилади.
Бу жой номини ҳеч қайси географик луғатдан топа олмадим. Хондамирга кўра (“Ҳабиб ус-сияр”, 280-бет) бу жой Бодғисга қўшни: “بکنار آب مرغاب شتافت و تمامی لشکر بادغیس وچیچکتو در ظل رایت فتح آیتش کشتند” (Мурғобга етиб келди, бу ерда Бодғис ва Чичекто қўшинлари ғалаба байроғи остида бирлашганди).
Мендаги қўлёзмадаги иккинчи ва учинчи туркий девонларга муқаддима.
Мирхонд ёзишича: “پنج شش سیر خون”панж шеш сир хун), Хондамирда эса: “پنج شش قطره خون” (панж шеш қатра хун).
“Туҳфаи Сомий” ва унинг турк таржимонига кўра Алишернинг ўлими “жумодилаввал ойи душанба куни” (sic) юз берган; “Бобурнома”да бу тўғрида ҳеч қандай маълумот йўқ. Мирхонднинг матнидан кўчирган Хондамир шу санани беради.
مهد علیا خدیجه بیکی اغا
عیدکاه (ийдгоҳ), худди مصلی (Мусалло) каби, одатда шаҳар ташқарисидаги очиқ жой. Халқ бу ерда турли муносабатлар билан, хусусан ҳайитларда йиғиларди (қаранг: “Гулистон”, Дефремери таржимаси, 201-бет). Шоҳрух қурдирган Ҳирот Мусаллоси Хаников тузган Ҳирот атрофларининг археологик харитасида кўрсатилган (Journal asiatique, juin 1860, p. 537).
Бу масжид Паҳлавий масжид деб номланарди (қаранг: “Мажолис ул-ушшоқ”, 84-китоб, жаноб Шефер қўлёзмаси, Султон Ҳусайн битган рисола, Ҳожи Халфа Султон Ҳусайн ҳақида маълумот берганда бу асарни тилга олиб ўтган.).
“حضرت خاقان سه روز در تعزیت سرای مقرب سلطانی توقف کرد” (Ҳазрати ҳоқон уч кун марҳум уйида ўтирди ва кўз ёшлар тўкиб Алишернинг мотам тадбирларини ўтказди). Маълумки, қадимда Францияда мистериялар (ўрта асрларда: диний мавзулардаги драма) каби, форсларда ҳам динда бўлсин, сиёсатда бўлсин кўзга кўринган шахсларнинг ҳаёт босқичлари ёки ўлимини театр шаклида кўрсатиб бериш удумлари бор. Буни форслар аъло даражада бажаришади. Ҳар йили Али ва унинг фарзандлари шарафига нишонланадиган таъзия тадбирларида актёрлар йиғилган халойиққа кўз ёшлар тўкдиришади.
Таъзия таоми Темурийларда марҳум руҳини эслаб қилинадиган эзгу амал деб ҳисобланарди. Мирхонднинг ёзишича (loc. laud., VII китоб, 249-бет) Алишер Навоий Гавҳаршодбегим руҳига атаб катта маросим ташкил қилади, хатми Қуръон қилдиради ва камбағал бечораларга таом улашади (جهة ترویح روح کوهرشاد بیکم). Худди шундай маросим шаҳзодалар вафотида ҳам ўтказиларди (id. passim.). Бу удум Мисрда ҳозир ҳам мавжуд. Миср вице-қироли Муҳаммад Али дафн карвони олдида кетаётган 50 та туяга юкланган нонни йўл бўйида йиғилган камбағалларга тарқатишган. Кейин икки юзча буқа олиб ўтилган ва мусаллода уларни сўйиб, таом тайёрлаб камбағалларга тарқатишган. Шу вице-қиролнинг тўнғич қизи ва ҳозирги қиролнинг опаси бўлмиш Нозли Хонумнинг дафн маросимида қирқта буқа сўйиб камбағалларга тарқатилган (Journal des débats, 1860 йил 10 сентябрь сони). Бу эзгу амал “надур” (ندور) ибораси билан аталган (қаранг: Мирхонд, loc. laud., 26-бет).
Шоҳ чодири 9 ёки 12 устун билан кўтарилган. “Бундай чодир бугунги кунда ҳам “давоздаҳи поя” номи билан ишлатилади. Бу маълумот учун полковник Ҳожи Муҳсинхонга ташаккур билдираман.
loc. laud., 54-бет. “ولایت انتباه” (табаррукликнинг уйғониши), ҳарфлар йиғиндиси 906 сонини беради.
“Тазкират ул-хаттотин”, “Туҳфаи сомий”, “Сафинат уш-шуаро”.
Биринчи мисра ҳарфлари 844, иккинчи мисраники эса 906.
346-бет.
میر جم قدر نوایی چو بفردوس برین
زد سراپرده زدنیای دنی با شوکت
Бу сўзлардаги ҳарфлар йиғиндиси 906.
M. Reinaud, Monuments musulmans, etc. t. II.
Noms propres et titres musulmans, par M. Garcin de Tassy. Journal asiatique, mai-juin i854.
“Мажолис ун-нафоис”, 2-китоб, 13а; “Сафинат уш-шуаро”, 277-бет.
Биринчи сатрда яширинган сўз “Уло”, иккинчи сатрда “Шоший”.
Вазн қоидасига кўра бу ерда “чун” ўрнига “чу” деб ўқиш талаб қилинади. Мен жаноб Гарсин де Тассининг илтифот билан қилган кўрсатмаси учун унга миннатдорчилик билдираман.
Константинополдаги Эрон вазири Мирза Ҳусайнхон ҳазратлари маслаҳатига кўра мен биринчи сатрда “Сафинат уш-шуаро”да келтирилганидай (2774-бет) “сир” сўзини олдим. Мендаги ва Император кутубхонасидаги қўлёзмаларда эса “нек” сўзи берилган. Биринчи сатрдаги “чешм” турли хил маъноларда келган (кўз, булоқ, фаввора) ва иккинчи сатрдаги “шир” сўзи ўзининг иккинчи маъносида, яъни “сут” маъносида. Мавлоно Шоший чанқоғини қондириш учун сут каби ёқимли ва ширин булоқни қандай кашф қилишни билмаган ҳолда, ундан тўйгунича ичишни истайди. Алишердан ўз заифлигини ҳисобга олган ҳолда, яна ташриф буюришни сўрайди.
Мусулмон шоирлари ўзлари учун танлайдиган ижодий лақаб (қаранг: M. Garcin de Tassy. Journal asiatique, mai-juin 1854, p. 507; M. Bland, même recueil, septembre-octobre 1853, p. 364). Тахаллус, одатда, ғазалларнинг охирги мисрасида тилга олинган.
Мирза Козимбек келтиришича (Journal asiatique, avril-mai 1807, p. 448) илгарилари жуда машҳур бўлган Навоий номи ҳозирги даврга келиб Эронда сўнгги йигирма беш йилда (1832-1857) “Энг машҳур шоирлар таржимаи ҳоли” асари муалифи шоир Навоий-Кошоний шахсида янгидан порлади. Шунингдек, яна бир шоир Мирзо Муҳаммад Тақий Навоий билан мен шахсан ўзим 1843 йилда Эрзерумда танишганман. У кейинчалик Теҳронда бош вазир бўлган ва у ерда кейинроқ бахтсиз ва ачинарли тарзда вафот этди.
“Куллиёти Навоий”, Supplément turc 108 рақамли қўлёзма, 189б.
“Туҳфаи Сомий” ва “Бобурнома”да ҳам “Фоний” деб берилган.
“Куллиёти Навоий”, 108 рақамли қўлёзма, 197а; “Бобурнома”, 105а.
“Бобурнома” муаллифига кўра (105а), Навоийнинг баъзи форсий байтлари ёмон эмас, лекин аксари суст.
“Куллиёти Навоий”, Supplément turc 108 рақамли қўлёзма, 735б (яна қаранг: “Муҳокамат ул-луғатайн”, passim).
Mémoire sur le goût des livres chez les Orientaux, Et. Quatremère, Journal asiatique, juillet 1836.
“Мажолис ун-нафоис”, 6-китоб.
“Мажолис ун-нафоис”, 3-китоб.
“Мажолис ун-нафоис”, 4-китоб.
“Мажолис ун-нафоис”, 1-китоб.
Кутубхонамда Мир Шоҳийнинг бир девони бор.
“طغایی” – 1240 (1825) йилда Калкуттада босилган луғатда бу сўз “برادر مادر” (бародари модар) деб тушунтирилган. Бу маълумот учун жаноб М.Шеферга миннатдорчилик билдираман.
“Мажолис ун-нафоис”, 5-китоб.
“Ним” – энг кичик кумуш танга. “Сафинат уш-шуаро”нинг туркча таржимасида қуйидагича берилган: “تجهیز و تکفین جهتندن هیچ بر نسنه یه مالک دکلم” (тажҳиз ва такфин жиҳатиндан, ҳеч неснея молик дегилим). Мисрда бу иборанинг ўхшаши бор, у ерда пиастрнинг қирқдан бир қисмини “нусф фазза” (نصف فضه) деб аташади.
Шоир ўз тахаллуси “Қабулий” ва “қабул” сўзлари билан сўз ўйини қиляпти.
“Бобурнома”, Supplément persan 40 рақамли қўлёзма, 105а.
Карвонсарой тури, толиби илмлар учун ҳам мўлжалланган (қаранг: Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque du Roi, t. IX, p. 127 ; Mémoires sur la vie de Shakhrokh, par feu Et. Quatremère, Journal asiatique, septembre 1836, p. 215).
829б.
Supplément turc 108 рақамли қўлёзмада бу дарё номи “Инхил суйи” (انحیل سویی) деб берилган (833б). Мирхондда эса (жаноб Шефер қўлёзмаси, ўша асар, 55 рақамли қўлёзма, Жентил фонди) “Наҳри ал-жил” (نهر الجیل). Оттер буни, афтидан Ҳарируд таъсирида, “Ҳели” деб ўқиган (Император кутубхонаси, Supplément persan 20 рақамли қўлёзма бошида ёзиб қўйган изоҳларида). Муҳиддин Исфизорийнинг “Тарихи Ҳирот” асарида ёзилишича (Император кутубхонаси, Жентил фонди, 32 рақамли қўлёзма) Ҳирот 9 даҳадан иборат бўлган. Шулардан еттинчиси “Инжил” (انجیل). Шу қўлёзманинг ўзида “Наҳри Инжил” (نهر انجیل) ёки “Пули Инжил” (پل انجیل), шунингдек, “Инжилобод” (انجیل اباد) сўзлари ҳам учрайди (М. Барбье де Мейнарнинг Ҳирот топографияси ҳақидаги асарида шу парчалар таржимаси берилган). М.Ханиковнинг “Ҳирот атрофлари археологик харитаси” номли мақоласида (Journal asiatique, juin 1860, p. 537) “Инжир” деб номланган дарё тилга олинади. Бу дарё “Инжил” билан бир эканлиги шубҳасиз.
De Sacy, Mémoires sur les antiquités de la Perse.
Бу султон тўғрисида маълумотлар учун қаранг: Defrémerie, Histoire des sultans ghourides, Journal asiatique, avril 1844, p. 275.
Форсча варианти, Император кутубхонаси қўлёзмаси.
Бу ибора борасида Катремер ва Дефремери изоҳларига қаранг (Quatremère, Histoire des sultans mamlouks, t.I, p. 47 ; Defrémery, Histoire des khans mongols de la Transoxiane, extr. du Journal asiatique, p.107). Улар “Ғошия”дан фойдаланишни мустақиллик белгиси сифатида изоҳлашади. Мисрда бугунги кунда ҳам шундай анъана бор. Йирик арбобларнинг сайислари (отбоқарлари) от олдида кетаётганларида одатда қизил рангли ёпинчиқни елкаларига ташлаб олишади. Хўжайинлари отдан тушганда бу ёпинчиқ билан отни ёпишади.
“Мажолис ун-нафоис”, 7-китоб, 67а; иккинчи ва учинчи туркий девонлар муқаддимаси.
Defrémery, Journal asiatique,septembre-octobre 1844.
“Мажолис ун-нафоис”, ut supra.
Notices et extraits des manuscrits, t. XII, p. 217 et suiv.
“Қушлар нутқи”, Гарсен де Тасси “Фалсафий ва диний шеърият” асарида бир парча таржима қилган.
“Бобурнома”, Supplément persan 20 рақамли қўлёзма, 105б.
Мендаги куллиётда сўнгги икки девонга алоҳида муқаддима мавжуд.
Матн M.Катремер томонидан чоп этилган: Chrestomathie turke orientale, Paris, 1841, p. 1-39.
Қироллик кутубхонасида ушбу асарнинг яна иккита нусхаси мавжуд (форс тилида 185 рақамли қўлёзма ва туркийда 327 рақамли қўлёзма, эски фонд).
Матн M.Катремер томонидан чоп этилган: Chrestomathie turke orientale, Paris, 1841, p. 40-114.
Низомий “Xамса”сидаги шундай номли асарга тақлид.
358 ва кейинги бетлар. Бу китоб ва маълумотлар учун жаноб Дефремерига миннатдорчилик билдираман.
Supplément turc 108 рақамли қўлёзма.
108 рақамли қўлёзма, 458а. Жомий худди шу номлар билан худди шундай мавзуларда ёзган (Сафинат аш-шауро, 237-бет).
Шу асарнинг иккинчи китоби номига қаранг.
108 рақамли қўлёзма.
Мендаги қўлёзмадаги иккинчи ва учинчи девонлар муқаддимаси.
